علی‌الله سلیمی | کارشناس فرهنگی
رسانه‌های گوناگون در دنیای امروز با توزیع سریع اطلاعات، نقش تعیین کننده‌ای در جریان تبادل اخبار و اطلاعات روز دارند و به حدی در زندگی روزمره انسانی امروزی رخنه کرده‌اند که حتی تصوّر یک روز بدون رسانه و اطلاعات برای شهروندان دور از ذهن به نظر می‌رسد.
اما آیا همه شهروندان از سواد لازم و کافی در این زمینه برخوردار هستند که بتوانند در این کارزار وسیع و گسترده رسانه‌ای و اطلاعاتی نیازهای خود را دریافت و امور روزمره خود را مدیریت و هدایت کنند؟ پاسخ به این سئوال کلیدی، مستلزم شناخت دقیق دنیای رسانه و اطلاعات است که در این زمینه هم تا به حال آثار متعددی تالیف و منتشر شده است. از جمله این آثار، کتاب«سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی» به قلم سمانه ابوالقاسم و ناصر نقشی است که مولفان کوشیده‌اند به زبان ساده مفاهیم «سواد»، «سواد اطلاعاتی»، «سواد رسانه‌ای» و «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی» را برای مخاطبان واکاوی و در مورد هر یک از این مفاهیم اطلاعات لازم را در اختیار خوانندگان قرار دهند.
در مقدمه این اثر اشاره شده که نیمه دوم قرن بیستم به بعد، دنیای بشری دستخوش تغییرات سریع و چشمگیری بوده است. بطوری که از جامعه صنعتی به سوی جامعه اطلاعاتی تغییر شکل داده است، که این انتقال با تغییرات اجتماعی قابل توجهی همراه بوده است. در این دوره افراد نیازمند مهارت‌های جدیدی هستند تا بتوانند از عهده تغییرات اجتماعی و فناورانه برآیند.
در واقع ملزومات زندگی در جامعه اطلاعاتی متفاوت از جامعه صنعتی است و بر این اساس، به تبع ماهیت متفاوت آن با جامعه صنعتی، مهارت و شایستگی لازم برای زندگی در دنیای اطلاعاتی قرن بیست و یکم مطرح است، به عبارتی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی لازمه شهروندان فعال و جامعه آموزش دیده است
در واقع ملزومات زندگی در جامعه اطلاعاتی متفاوت از جامعه صنعتی است و بر این اساس، به تبع ماهیت متفاوت آن با جامعه صنعتی، مهارت و شایستگی لازم برای زندگی در دنیای اطلاعاتی قرن بیست و یکم مطرح است، به عبارتی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی لازمه شهروندان فعال و جامعه آموزش دیده است.
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به عنوان مهارت لازم برای قرن بیست و یکم از سوی یونسکو معرفی شده است که افراد در جوامع مختلف بتوانند مهارت‌های مورد نیاز جهت دسترسی، ارزیابی و استفاده از منابع مختلف را کسب کنند. در واقع با گسترش دنیای اطلاعاتی امروزی که هر روز به دامنه آن نیز افزوده می‌شود، افراد نیازمند آموزش‌ها و مهارت‌هایی هستند که بتوانند بطور موثرتر به رسانه‌های مختلف اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند، آنها را ارزیابی کرده و در جهت رفع نیازهای خود از آنها استفاده کنند. سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به عنوان یک مفهوم جدید مطرح شده از سوی یونسکو کاربران را قادر می‌سازد تا در هنگام استفاده از رسانه‌ها و اطلاعات قضاوت و تفسیر درست داشته باشند.
در فصل اول کتاب که به مفهوم«سواد» پرداخته شده، در خصوص مطالعات تاریخی مفهوم سواد، ارزش سواد، انواع سواد، سوادهای نوزاد، سوادهای تغییرشکل‌داده و سوادهای فرامردمی توضیحات لازم ارائه شده است. نویسندگان کتاب در فصل دوم مفهوم «سواد رسانه‌ای» را به چالش می‌کشند و درباره سواد اطلاعاتی، عناصر سواد اطلاعاتی، استاندارهای سواد اطلاعاتی، انواع، اهمیت و عوامل موثر بر اهمیت سواد اطلاعاتی و مبنای یادگیری مادام‌العمر آن توضیح می‌دهند و در خصوص تاریخچه آموزش سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌ها، مهارت سواد اطلاعاتی کتابداران، نقش کتابداران در توسعه سواد اطلاعاتی، ضرورت یادگیری، اهداف آموزش، مهارت‌های لازم و چگونگی آموزش سواد اطلاعاتی توضیحات لازم را برای مخاطب ارائه می‌کنند.
فصل سوم کتاب هم به مفهوم«سواد رسانه‌ای» پرداخته و در آن، به مواردی مانند تاریخچه، هدف، ویژگی‌ها، رویکردها، اصول، عناصر، مولفه‌ها، مهارت‌های اصلی، مراحل کسب و موانع توسعه سواد رسانه‌ای اشاره شده است. فصل چهارم و پایانی کتاب که به مفهوم تکمیلی مباحث پیشین؛ «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی» اختصاص یافته درباره شاخص‌ها و چارچوب‌های سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی توضیح می‌دهد و نقش کتابخانه‌ها در شکل‌گیری این مفهوم و نقش کتابداران در توسعه آن و همچنین استفاده از محصولات رسانه‌ای و اطلاعاتی در کنار مهارت‌ها، اخلاق، زبان، تبلیغات و مخاطب در رسانه و اطلاعات سخن می‌گوید.
از مجموع مباحث کتاب حاضر می‌توان چنین نتیجه گرفت که رشد سریع رسانه‌ها و فناوری اطلاعات و ارتباطات و همگرایی اطلاعات و ارتباطات باعث شده است که نقش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در توانمندسازی مردم، حیاتی و اساسی دیده شود. بنابر این، سوادر رسانه‌ای و اطلاعاتی به پیش‌نیازی ضروری برای بهره‌برداری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و دسترسی عادلانه به اطلاعات و دانش تبدیل شده است. امروزه، جوامع بر اساس اطلاعات و دانش هدایت می‌شوند. ما از حضور رسانه‌ها و اشکال مختلف فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و نقشی که آنها در زندگی شخصی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ما بازی می‌کنند، نمی‌توانیم فرار کنیم.
واضح است که در چنین شرایطی، افرادی که می‌خواهند در تمام مراحل زندگی خود به طور موثر در جوامع اطلاعاتی و دانشی مشارکت کرده و موفق باشند، به اشکال جدیدی از توانایی‌ها (دانش، مهارت و نگرش) نیاز دارند. این امر باعث می‌شود که سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، به طور فزاینده‌ای در یادگیری نقش مهمی ایفا کند.
چاپ اول کتاب«سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی» به قلم سمانه ابوالقاسم و ناصر نقشی در ۱۱۲ صفحه(همراه با جدول‌های متعدد) با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه منتشر شده است.